البرهان فی تفسیر القرآن تفسیری از قرآن نوشته سید هاشم بحرانی از علمای شیعی بحرین به زبان عربی می باشد.
انگیزه تألیف
مؤلف در مقدمه کتاب با چینش سه مقدمه انگیزه خود را بیان میدارد:
- همه بر شرف و بلند مرتبگی شأن قرآن، واقفند و میدانند که نجات در تمسک به آن است، بحث، تلاوت و تفکر در معانی آن، سبب حیات قلبها و علم و عمل بدان، سبب تخلص از سختیهاست.
- به اسرار و حقایق پنهان آن با عقول معمولی نتوان رسید، باید از اهل ذکر که اهل تنزیل و تأویل قرآنند، اخذ نمود.
- دیدم که مفسرین و علماء، به آراء دیگرانی غیر از اهل بیت عصمت علیهم السلام رو آوردهاند، درحالیکه باید در فهم اسرار و حقایق قرآن تا آشکار شدن تأویل و تفسیر اهل بیت علیهم السلام توقف نمود به همین جهت برای فهم نظرات تفسیری و بیان اهل بیت علیهم السلام در تأویل و اسرار کتاب الهی، اقدام به جمع آوری روایات تفسیری وارده از آنها نمودم.
روش مؤلف و نقد کتاب
آقا بزرگ تهرانی در جلد ۳ صفحه ۹۳ الذریعة مینویسد:
علامه بحرانی، در تفسیر البرهان بسیاری از احادیث رسیده از اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن را جمع نمودهاست.
صاحب روضات الجنات در جلد ۸ ص ۱۸۱ به بعد مینویسد:
سید هاشم بحرانی در کتاب البرهان، مقداری از اخبار وارده در تفسیر را از کتب قدیمه غریبه و غیر آن جمع نمود.
مؤلف در مقدمه خود مینویسد:
کتاب البرهان، شما را بر بسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه میسازد. برخی مسائل علوم شرعی، قصص و اخبار انبیاء (ع) و فضائل اهل بیت امامت علیهمالسلام را برای شما، روشن میگرداند ... من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و علمای منتجب هستند. ... اغلب روایات را از طریق امامیه نقل کردهام، ولی در آنجایی که روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت علیهم السلام، یا در بیان فضائل اهل بیت علیهم السلام هستند، از آنها نیز نقل نمودهام. از ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کردهام، زیرا او شاگرد حضرت علی علیه السلام بودهاست.
و در خاتمه کتاب مینویسد:
این کتاب مشتمل بر بسیاری از روایات تفسیری اهل بیت علیهم السلام میباشد و شامل کثیری از فضایل آنها و آیات نازله در شأن و حق آنها و در برگیرنده بسیاری از علوم احکام و آداب، قصص انبیاء و علوم دیگری است که در کتاب دیگری نخواهید یافت.
شیخ مهدی آصفی در مقدمه خود بر تفسیر برهان مینویسد:
برهان از بهترین تألیفات علمای شیعه در این باب است، این تفسیر شامل روایات اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن است و مصنف زحمت زیادی برای جمع و تنظیم این احادیث از مصادر روایی متعدد، متحمل شدهاست، نظیر تفسیر نورالثقلین.
در واقع دو تفسیر هم عصرالبرهان یعنی تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب و هم چنین تفسیر نورالثقلین اقدام به جمع آوری و تنظیم روایات تفسیری اهل بیت نمودهاند، که قبل از آن، این عمل انجام نگرفته بود.
شیخ مهدی آصفی در بخش «نقود و مؤاخذات» مینویسد:
با وجود تلاش علمی فراوان در تفسیر البرهان، این کتاب بخشی از روایات ضعیفه در غلو و تحریف را دربر دارد. به نظر میرسد که، مصنف محترم اقدام به تصفیه و جداسازی احادیث ضعیف ننمودهاست، با اینکه اهتمام نموده، ولی اقدام او کافی نبودهاست. ایشان از مصادری که متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نمودهاست، و نیز روایاتی نقل نموده که، از حیث سند، ضعیف و از حیث متن، مضطرب میباشند، بنابراین میتوان گفت: البرهان یک تلاش علمی مفیدی است، که راه را برای محققین آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب روایات و توانا در استخراج صحیح از سقیم، هموار کردهاست.
وجود روایات ضعیف و مضطرب از اهمیت کار سید بحرانی نمیکاهد، همانگونه که بحار الانوار مرحوم مجلسی، دارای روایات ضعیف و مضطرب میباشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی که به کتابخانه تشیع نمود، نمیکاهد. منتهی، جمع آوری و تنظیم، مرحله اول کار است، مرحله دوم، تنقیح و تصفیه آثار تفسیری مرویه از اهل بیت و جداسازی صحیح از غیر آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط کلی شیوه تفسیری اهل بیت میباشد. بدون تکمیل هر سه مرحله، نمیتوان از روایات تفسیری اهل بیت بهره فراوانی برد. بنابراین برای افراد غیر متخصص در شناخت روایات، بسیار مشکل به نظر میرسد که بتوانند با استناد به روایات این دو مجموعه تفسیر روائی (البرهان و تفسیر نورالثقلین)، قطع به نظر تفسیری ائمه پیدا کنند.
آیت الله معرفت در "التفسیر و المفسرون" صفحه مینویسد:
سید هاشم بحرانی از محدثین فاضل و متتبعین روایات و گردآورندگان اخبار محسوب میشود. ایشان در این گردآوری هیچگونه اظهار نظری در جرح، تعدیل، تأویل روایات مخالف عقل و نقل صریح یا جمع منطقی روایات مخالف و معارض، نمینماید.
و این شیوهای است که اکثر اخباریین برگزیدهاند. او در تفسیر خود به کتبی اعتماد کردهاست که از حیث استناد به معصوم متزلزل بوده، اعتباری به آنها نیست، و نیز از کتبی نقل نموده که مملو از روایات جعلی میباشند، علاوه بر اینکه برخی روایات نقل شده دارای ضعف اسناد و با مرسله میباشند. در إسناد روایات به معصومین طریقه احتیاط را پیش نگرفتهاست، اضافه بر اینکه تمام آیات قرآن را در بر نمیگیرد. با این وصف البرهان در نوع خود، مجموعه کم نظیری است که لابلای آن، روایات هدایت بخش اهل بیت به محققین تیزبین و نقّاد، ارائه خواهد شد.
سید محمد علی ایازی مینویسد:
مؤلف از جمله اخباریین است که تفسیر را فقط با روایات واصله از اهل بیت علیهم السلام جایز میدانند، تفسیر از طریق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع، و تفسیر به روایاتی غیر از روایات منقول خودشان را نهی کردهاند.
نامبرده ضمن اشاره به اینکه غرض مؤلف در البرهان، فقط جمع آوری و تنظیم روایات بوده و نسبت به جرح و تعدیل و تصحیح آنها، اقدامی انجام ندادهاست، مینویسد:
مقدمه این تفسیر متعلق به تفسیر دیگری به نام مرآة الانوار و مشکوة الاسرار تألیف ابوالحسن العاملی الاصفهانی بودهاست که از حیث دیدگاه با البرهان» تناسب دارد.
در کتاب دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی جلد یک درباره شیوه مؤلف آمده:
شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات، اشاره میکند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیریاند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیت قرآنی را به دنبال آن نقل مینماید. البرهان مقدمهای دارد در شانزده بخش که تکامل یافته مقدمه "الهادی" است، یعنی تمام آنچه، بحرانی در آنجا آورده، اینجا هم هست به اضافه چند پرسمان دیگر. ضمناً چنین بر میآید که بحرانی باور باطل "تحریف قرآن" را پذیرفته بوده و این از البرهان قابل برداشت است.
بحرانی در نقل روایات یکدست عمل نمیکند، در برخی موارد علاوه بر سند روایت به نام کتاب و مؤلف آن نیز اشاره میکند و در بعضی به ذکر نام کتاب و مؤلف بسنده مینماید و در مواردی فقط نام مؤلف را میآورد. گفتنی است که در گوشه و کنار از راویان اهل سنت هم نقل حدیث کردهاست. روی هم رفته، البرهان از نگریستنیترین تفسیر نامههای روایی شیعه به شمار میرود.
بنابراین مصنف بسیاری از روایات اهل بیت را که در تفسیر آیات آمده، روایاتی که در آن آیات به عنوان شاهد و مؤید مطلبی، آورده شده، روایاتی که بدون در برگرفتن نص قرآنی، با مضمون خود، دلالت بر تفسیر آیاتی بنماید و روایاتی که مصداقی از مصادیق آیه را بیان میکند جمع آوری نمودهاست.